Πολλὰ θὰ ἁπλουστεύονταν, ἔστω μόνο ἂν βλέπαμε τὰ πράγματα μὲ τὸ ὄνομά τους. Γιὰ παράδειγμα, στὴν ἐρώτηση ἂν πρέπει ἡ μέση ἐκπαίδευση νὰ ἔχει τὸν χαρακτῆρα γενικῆς παιδείας ἢ καλύτερα νὰ ἔχει ἐπαγγελματικὸ προσανατολισμό, προϋποθέτουμε ὅτι μπορεῖ νὰ τεθεῖ τέτοιο δίλημμα, ἐνῶ δὲν εἶναι καθόλου βέβαιο.

Κατ’ ἀρχήν, γιατί μιὰ ἐκπαίδευση ἐπαγγελματικοῦ προσανατολισμοῦ δὲν θὰ εἶχε ἐπίσης καὶ ἄθελά της ἐπίδραση στὴν ψυχικὴ ζωὴ ἐκπαιδευτικῶν καὶ ἐκπαιδευόμενων, ἢ πῶς μιὰ ‘γενικὴ παιδεία’ δὲν θὰ ἀφοροῦσε ἐπίσης καὶ ἄθελά της στὴν ἐπαγγελματικὴ σταδιοδρομία; Ἡ ἴδια ἡ ‘στεγανοποίηση’ τῶν διαστάσεων αὐτῶν μοιάζει προβληματική, ἀλλὰ ἔστω κι ἔτσι, τὸ δίλημμα προϋποθέτει ὅτι πράγματι μποροῦμε νὰ ἔχουμε εἴτε τὸ ἕνα εἴτε τὸ ἄλλο εἶδος, κι αὐτὸ εἶναι λάθος ἀκόμη πιὸ κραυγαλέο.

Ὅσοι γνωρίζουν τί σημαίνει παιδεία, γνωρίζουν ἐπίσης ὅτι τὸ σχολεῖο, ὅσο καὶ νὰ θέλουμε καὶ ὅπως ἂν τὸ διαμορφώσουμε, δὲν μπορεῖ νὰ τὴν προμηθεύσει. Δὲν θὰ ἐπεκταθῶ ἐδῶ, ἀρκούμενος στὴν διαπίστωση ὅτι ὄχι μόνο στὴν δική μας ἀλλὰ σὲ καμμιὰ ἐποχὴ τὸ σχολεῖο δὲν εἶχε τέτοια δυνατότητα, γι’ αὐτὸ καὶ ὅ,τι προσπαθοῦσαν οἱ παλαιότεροι ἦταν νὰ μάθουν στὰ παιδιὰ νὰ διαβάζουν καὶ νὰ γράφουν, δηλαδὴ νὰ τοὺς δώσουν στοιχειώδεις τεχνικὲς καταρτίσεις, μὲ τὴν ἐξαίρεση τῆς ‘ἀναγεννησιακῆς’, ‘κλασικῆς’ καὶ ρομαντικῆς Εὐρώπης, δηλαδὴ τῆς οὑμανιστικῆς ὕβρεως, τὴν ἀναπόφευκτη ἀποτυχία τῆς ὁποίας ἔχουμε ὑποστεῖ γερὰ καὶ συνεχίζουμε νὰ τὴν ὑφιστάμεθα.

Μὲ αὐτὰ δὲν θέλω νὰ πῶ ὅτι χρειαζόμαστε μέση ἐκπαίδευση ἐπαγγελματικοῦ προσανατολισμοῦ, ἀλλὰ ὅτι ἐπείγει νὰ ἐγκαταλειφθοῦν οἱ ρητορεῖες περὶ ἐσωτερικῆς καλλιέργειας, κλπ, ὥστε νὰ δοῦμε νηφάλια τί ἀκριβῶς εἶναι αὐτὸ ποὺ διδάσκεται καὶ τί εἶναι αὐτὸ ποὺ δὲν διδάσκεται ἀπὸ τὸ σχολεῖο παρὰ μόνο ἀπρόβλεπτα καὶ ὑπόρρητα, καὶ κατόπιν νὰ ἀποφασίσουμε πῶς, γιατί, σὲ ποιὸ βαθμὸ καὶ τί ἀπὸ αὐτὰ ποὺ εἶναι δυνατὸ νὰ γίνουν ἀντικείμενο μεθόδου καὶ σχολικῆς διδασκαλίας ἐνδιαφερόμαστε νὰ μεταδώσουμε στὰ παιδιά μας.